Cаяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай Досым Сатпаевтың мәдени-ағартушылық қоры америкалық тарихшы Сара Камеронның 1930 жылдардағы Қазақстанда болған ашаршылық пен қуғын-сүргін туралы «The Hungry Steppe. Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan» («Аштық жайлаған дала: Ашаршылық, озбырлық және Кеңестік Қазақстанды орнату», «Голодная степь: Голод, насилие и создание Советского Казахстана») кітабын қазақ тілінде шығарды. Adamdar/CA сұрауымен саясаттанушы, баспагер және қоғам қайраткері Досым Сатпаев «The Hungry Steppe» кітабының Қазақстанда шығуы, Ұлы ашаршылық пен 1930 жылдардығы геноцид, постжарақаттық жаралар мен тарихи естелік жайлы ойларымен бөлісті.
АҚШ-та 2019 жылдың қаңтар айында Сара Камеронның «The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan» атты кітабының тұсаукесері өте салысымен мен Сараға және оның «Cornell University Press» баспасына осы кітапты Қазақстанда біздің «Сөз» әдеби жобамыз аясында қазақ тілінде шығаруды ұсынғанмын. Кітаптың аудармасы мен басылымын менің жеке мәдени-ағартушылық қорым өз қолына алмақ болды. Мен олардың осы бастаманы қолдағандарына риза болдым. Бұл кітап жобасын жүзеге асырудың бірнеше себебі болды.
Біріншіден, біз әлі де постжарақаттық қоғамбыз. Әлі күнге дейін біз тарихи естелігімізді, тамырымыз бен дәстүрімізді қалпына келтірудеміз. Бастысы — жастардың қазақ халқы тарихының аса қайғылы беттерін ұмытпай, есте сақтап жүргені. Бұл Ресейдің көптеген әлеуметтік сауалнамаларында танымалдылық жағынан бірінші орындар алып жүрген Сталин тұлғасын дәріптеу үшін жүргізіліп жатқан насихаттау жұмыстары сияқты қауіпті трендтер аясында әсіресе маңызды. Сонымен қатар, бұл — саяси қуғын-сүргін ауқымын азайтып, Қазақстан, Украина және Кеңес Одағының өзге де бөліктеріндегі ашаршылықпен байланысты болған апаттарға көз жұму үшін мақсатты бағытталған әрекеттер нәтижесі. Билік идеологтары тарихты жаңадан жазбақшы. Қазірдің өзінде жастардың көбісі сталиндік қуғын-сүргін жайлы ештеңе білмейді. ГУЛАГ, Карлаг, АЛЖИР жайлы білмейді. Ашаршылық жайлы тіптен аз біледі. Бірақ осылар жайлы бізге әрдайым айту керек, кітаптар мен ғылыми мақалалар жазу керек, тарихи зерттеулер мен конференциялар жүргізу керек, фильмдер түсіру керек. Сондықтан біз Қазақстанда шығарылған Сара Камеронның «Аштық жайлаған дала. Ашаршылық, озбырлық және Кеңестік Қазақстанды орнату» кітабын қазіргі шақтың саяси жағдаяты мен өткен шақтың идеологиялық шаңы басып кеткен шындықты ашудың жолдарының бірі ретінде қарастырып отырмыз. Бұл зерттеудің маңыздылығы тек оны даярлаған адамның қазақ тілін меңгеріп алғанында ғана емес, Сара Камеронның қазақ елінің ашаршылығын XX ғасырдың үлкен трагедияларының бірі екенін мойындау үшін деректерге сүйене отырып, осы тақырыпты ғалым ретінде барынша әділ қарастырғанында. Оның ойынша, ашаршылықтан қалған «жаралар» кейінгі кеңес дәуірінде де Республиканың артынан қалмады және 1991 жылы қазақтардың заманауи ұлтқа айналуына әсер етті.
Біз әлі де постжарақаттық қоғамбыз
Екіншіден, 2018 жылдың қазан айында АҚШ Сенаты 1932-1933 жылдары Украинада болған ашаршылықтың 85-жылдығына орай қарар қабылдады. Бірақ бұл қарарда 30-жылдары Қазақстанда болған ашаршылық жайлы түк айтылмады. Әлемде қазақ халқының трагедиясы жайлы ештеңе білмейді немесе аз біледі, оның себебі мен салдарын дұрыс емес бағалайды. Сара Камерон Қазақстандағы қорқынышты салдарға алып келген ашаршылықты да американдық конгресс залдарында еске алу керектігін батыс тарихшылары ішінде ашық жариялаған жалғыз адам шығар.
Үшіншіден, бұл кітаптың басылымы — біздің ашаршылыққа арналған екінші тарихи жобамыз. Бірінші жоба деректі фильм түсірілімімен байланысты: «Откочевники мертвой степи» фильмін жастар үшін біз YouTube-те жарияладық. Яғни бұл тақырыптың маңыздылығын біз тек қоғамға ғана емес, билікке де жеткізуіміз керек. Әлемнің Қазақстандағы ашаршылыққа қарағанда Украинадағы ашаршылық жайлы көбірек білгені Қазақстанның өзінде биліктің 30-жылдардағы қазақ даласындағы жаппай ашаршылықтың геноцид болғанын мойындау мәселесін көтермеуімен байланысты. Дегенмен 1948 жылғы геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жазалау туралы Конвенцияда геноцид деп «...адамдардың қасақана қырып-жоюна бағытталған кез келген іс-әрекеттер (басты табыс көзі болып отырған кәсібімен айналысуға тыйым салу)...» саналады. Ұраны «Толық ұжымдастыру негізіндегі отырықшылық» болған Голощекиннің «Кіші Қазан» курсы орталықтың қолдауымен бірге ұжымдастыру, көшпелі мал шаруашылығын зорлықпен ұжымшарларға көшіру, астық өнімдеріндерін өткізуді талап ету кесірінен бүкіл ұлтты жоя сақтаған ашаршылықтың лап ете түсуі үшін барлық жағдай жасады. Нәтижесінде қазақтар өмір сүруінің басты көзі болып отырған кәсібімен айналысу мүмкіндігінен айырылды. «Геноцид» термині және геноцид туралы конвенция авторы Рафаэль Лемкин алапат ұғым деп мәдени ойранды да түсінеді. Оған қуғын-сүргін кезінде қазақ ұлттық интеллигенциясын жоюды, көптеген қазақ көшпелі мәдениеті мен дәстүрінің иеленушілерінің ашаршылық кезіндегі өлімін жатқызса болады. Осының бәрі қазақтардың ұлттық санасында терең жаралар қалдырды.
Әлемнің Қазақстандағы ашаршылыққа қарағанда Украинадағы ашаршылық жайлы көбірек білгені Қазақстанның өзінде биліктің 30-жылдардағы қазақ даласындағы жаппай ашаршылықтың геноцид болғанын мойындау мәселесін көтермеуімен байланысты
Сондықтан да фильм мен кітап арқылы біз Қасым-Жомарт Тоқаевтан оның алдындағы Президент жасамағанын жасап, әділеттілік орнатуын сұрағымыз келіп отыр. Біріншіден, ашаршылықтың геноцид екенін мойындау керек. Екіншіден, тарихшылар қатысуымен Ұлттық ашаршылық құрбандары дерекқорын құру жұмыстарын бастап, оны мемлекеттік деңгейде ұйымдастыру қажет. Қазақстанда қайтыс болған ата-апалары жайлы естеліктері қалған біраз отбасы бар деп ойлаймын. Осы естеліктерді сақтаушылар тірі кезде деректерді жинап алу керек. Үшіншіден, саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күнінде миллиондаған қаза болған, бір жүйе мен бір режим құрбаны болған адамдар құрметіне жыл сайын ел бойынша бір минут үнсіздік жариялау керек. Бұл бір минут үнсіздік оларды естен шығарған көптеген жылдардың орнын толтыру үшін жасай алатынымыздың шағын ғана бөлігі.
Досым Сатпаев, Ph.D, саясаттанушы, баспагер
1931–33 жылдардағы ашаршылық («Ашаршылық», «Ұлы Жұт», «аштық», «Голощекин аштығы») — жаңа тарихтағы ірі, алайда ұмытылған апат. Иосиф Сталиннің басшылығымен жүрген ұжымдастыру, шаруалардың мүлкін тәркілеу, бай-құлақтарды «әшкерелеу» науқандары КСРО-дағы кейбір аймақтарда жаппай аштыққа ұласты. Ең көп адам Украина мен Қазақстанда зардап шекті, Орталық Азия, Сібір, Орал, Кавказ бен Еділ бойындағы жұрт та аштыққа ұрынды. 1930 жылдардағы аштық Қазақстандағы ең ауқымды әлеуметтік апат: аштықтан 1–3 миллион аралығында адам қаза тапты. Онсыз да аштыққа ұшыраған халықты большевиктер партиясы жаппай қуғын-сүргінге ұшырата бастады: ал аштық пен қуғын-сүргінге қатысты толқулар мен көтерілістерді жергілікті ОГПУ (НКВД) аяусыз басып-жаншып отырды. Жүз мыңдаған адам Қазақстаннан босып, Орталық Азия мен Азияның басқа қиырына (Ауғанстан, Қытай, Түркия, Моңғолия) жөңкіле көшті. Он мыңдаған қазақ далада арлы-берлі көшіп жүріп аштан, жазалау отрядтарының қаруынан көз жұмды. 1930 жылдары аштыққа ұшыраған адамдардың тірі қалған ұрпақтары Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында майданға аттанды. Олардың көпшілігі 1941–45 жылдары соғыстан оралмады. (Екінші дүниежүзілік соғыс майданында 600 мыңнан аса қазақ опат болған).
Осыдан бұрын біз Сара Камеронның The Wall Street Journal-да басылған «Кеңес Одағындағы ұмыт болған аштық. Сталиннің Украинаға не істегені есімізде, бірақ Қазақстан жайын ұмыттық» (The Forgotten Soviet Famine. We remember what Stalin did to Ukraine but not Kazakhstan) мақаласының орыс және қазақ тіліндегі аудармасын жариялағанбыз.
