«Дурные шутки» в Астане

Оқиға: «Дарақы әзілдер. Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясына 70 жылдығына орай» көрмесі
Уақыты: 16 ақпан — 7 наурыз, 2018 жыл
Орны: PlatformA project room (Астана, Қазақстан)

Сорос-Қазақстан қоры және Орталық Азия үшін БҰҰ Адам құқықтары Жоғарғы комиссарының Басқармасы қолдауымен ARTMEKEN мен PlatformA project room (Астана) галереялары адам құқықтарының Жалпыға ортақ Декларациясына қол қойылғанына 70 жыл толуына орай «Дарақы әзілдер» атты көрмені ашпақ.

Алматыда аталмыш ұйымдардың қолдауымен былтыр 6 -26 желтоқсан аралығында өткен аттас көрмеге барлығы 330 адам келіп үлгерді.

Көрмеде 16 қазақстандық өнершінің 19 туындысы қойылған. Олар: Бахыт Бубиканова, Елена мен Виктор Воробьевтар, Ербосын Малдыбеков, Erden Zikibay, Зоя Фалькова, Мансұр Смағамбетов, Нұрбол Нурахамет, Павел Овчинников, Рашид Нурекеев, Сәуле Дюсенбина, Қуаныш Базарғалиев, Әмір мен Бахтияр Шайкежановтар, Әйгерім Мәжітхан және Аружан Жұмабек.

Жұмыстар бейне, керамика, кескіндеме, монтаждау, графика, мүсін сынды түрлі әдістемелерде ұсынылған.

Көрменің негізгі кураторы — өнертанушы Валерия Ибраева.

Көмекші кураторлар — Айгүл Ибраева (PlatformA project room, Астана қ.) және Гаухар Сатпаева (Artmeken gallery, Алматы қ.)

Төменде сіздерге Валерия Ибраеваның кураторлық мәтінін ұсынамыз.

«Аталмыш көрме үлкен сәттілікпен Алматыда былтырғы желтоқсанда өткен болатын. Енді Сорос-Қазақстан қоры мен Орталық Азия үшін БҰҰ Адам құқықтары Жоғарғы комиссарының Басқармасының бастамасымен және «ARTMEKEN» галереясы мен PlatformA project room бірлесуі нәтижесінде кеңейтілген және толықтырылған түрде Астанада өтеді.

2018 жылы Қазақстанда бірнеше драмалық оқиғалардан туындаған күшті азаматтық бастамалар байқалды. «Ішкі істер министрлігінің реформасын талап етеміз» және «Көк Жайлауды қорғайық» қозғалыстары биліктің әрекеттері (немесе әрекетсіздігі) олардың денсаулығына және тіпті өміріне тікелей қауіп төндіретінін түсінетін адамдар біріктірді. Мемлекеттің өз әрекеттерімен келіспеушілікті білдіру мүмкіндігін шектеу ниеті Ионсконың өзіне қызғана алатын абсурдтық нысандарды қабылдады.

Интернетті шектеу, көгілдір шарларға тыйым салу, ІІМ-нің «реформасы» — полиция киімдерінің өзгеруі, Денис Тенның қайтыс болғаннан кейін «Құқық қорғау органдарындағы еңбегі үшін» медалімен марапатталған, халықты мазақпен шектесетін дарақы әзілдер ретінде қабылданды.

Өткен жылдың желтоқсанында өткен «Адам құқығы: жиырма жыл өткен соң» көрмесі өнер адамдары өздерін қоғам өмірінен ажырасқан деп санамайды, керісінше, елде туындайтын жағдайларға барынша қатысып, іргелі құқықтарды бұзушылықтарды және бұрмалануларды жазып алады және жинақтайды. Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясына қол қоюдың 70 жылдығына орайластырылған биылғы көрме тіпті маңызды болып табылады — өнершілер келіспей Қазақстанда негізгі бостандықтардың бұзылуына байланысты туындаған белгілі бір аспектілер бойынша ирониялық және сатиралық жұмыстармен айналысады.

Коллаждың шебері Павел Овчинников әртүрлі баспалық материалдардан жасалған түрлі-түсті кескіндерден құрастырылған коллаж бүкіл әлемді шулы және жұғымтал етіп, электронды байланыстар, желілер мен байланыстармен байлап-матайды. Толық үнсіздіктің жалғыз квадраты Қазақстан болып табылады, онда Интернет хабарландырусыз жеткілікті жүйелілікпен шектеледі (Untitled, 2018). Дәл солай, «Том және Джерри» фильмінде (2018) Бахыт Бубиканова байқаушының көзінен жасыруға тырысады, тышқан шұңқырына тығылып, ұялы телефонын — ақпарат көзін — өз қолы мен денесімен жабуға тырысады. Erden Zikibay («Адас», 2018) және Сәуле Дюсенбина («Әрдайым үміт бар», 2018) балаларға қатысты қарым-қатынастың таза қайырымсыздықтан бастап қарапайым ойыншыққа түсініксіз тыйымға дейін толық спектрін қозғайды. Сәуле Дюсенбина жақында Сотбисте сатылып кеткен Бэнксидің әйгілі туындысына дерлік шығарады, тек қана майда бөлшектерді өзгерткен — бастапқыда әуе шарының қызыл түсін тыйым салынған көк түсіне ауыстырады. Балаларға қатысты қолданылатын зорлық-зомбылық идеясы ересектердің балалардың да, өздерінің де құқықтарын қорғауға әрекет жасаған жағдайда өз шыңына жетеді. Нұрбол Нұрахметтің «Шоқжұлдыз» (2018) туындысында Абайдың ескерткіші өз биіктігінен Алматы қаласының картасына қарағанда жұлдыздар секілді «рұқсат етілмеген» митингтердің жарқырайтын нүктелері бейнеленген. Елена және Виктор Воробьевтар полицияның көшелерде адамдарды тарқатқанда қандай жағдайда, дәлірек айтқанда қандай позицияда болғанын талдайды («Винтаж», 2018). Олар біресе қатарға тұрып, біресе қалың топ болып ескі қызыл жамылғымен күреседі. Дюсенбина сияқты, суретшілер мысқылға толы сәтсіздіктің бір сәтін белгілейді — полиция қызметкері ойсыз көнгіштік көрсетіп, қарсылық көрсеткен материалмен — адам, көрпе, шар болсын — күрескеніне қаратады. Алып тастау, тыйым салу, алып кету керек. Айтпақшы, бұл графикалық циклдің нұсқасы, Дубайдағы көрме жәрмеңкесінде үлкен жетістік болды және араб өнер сүюшілері оны толығымен сатып алды. Адамдарды қудалайтын полиция қызметкерінің тақырыбы Зоя Фалькова өзінің ежелгі грек қара мүсінді сауыт жазу пародиясында жалғасты. Феминист қозғалысының белсендісі ретінде ол ежелгі грек спортының еркектік әлеміне кіруден тыс өз жұмысын «Өзі кінәлі» деп атады (2018) — отбасылық зорлық-зомбылық пен әйелдерге шабуыл туралы кез-келген қақтығысты тоқтататын классикалық фраза. Осы жағдайлардың барлығынан шығудың амалын Рашид Нурекеев «Желдің басқа жағы. Атқазық» (2018) инсталляциясында белгілейді — бір жерде мал ұстау үшін даланың ежелгі құрылысын қолданады. Метафорасы айқын.

«Бекітілген» адамның тақырыбын Ербосын Мелдібековтың одан әрі тереңдете түсіреді, жаңа туындысында өзінің ескі фотосуреттерінде адамдарды тастармен қиыршықтандырып, жерге көмген. Бұл цикл зорлық-зомбылық туралы зерттеулерге арналды және «Пол Пот» (2000-2001) деп аталды. Ұзбекстаннан мақта жинау жоспарын орындамаған шаруалар зорлық-зомбылыққа ұшырағаны туралы белгілі жаңа ақпарат суретшінің ескі сериясын еске түсіріп бұл жолы деректі сүреттермен жалғастыруға мәжбүрледі ( «Шабуыл», 2018). Көрмеге қатысқан бірнеше мақтангөй жұмыстары арасында Астаналық суретші Мансұр Смағамбетовтың мүсіні де бар. Оның «Жетістігі» (2018) — бұл суға арналған құтылардан құрастырылған ұшақтардың эскадроны. Туындының сипаттамасында өнерші ауылдағы балаларды зерттеуге уақыт жетіспегеніне шағымданады, олар үнемі отбасылардың қажеттіліктері үшін құдықтан суын алып жүруге мәжбүр. Құты ұшақтары — өнершінің балалардың жұмысын жеңілдету және оқуға мүмкіндік беру туралы мысқылы, әсіресе «Болашақтың энергиясы» атты ЭКСПО көрмесінің кейін.

«Дарақы әзілдері» көрмесінің өте маңызды бөлігі — барлық жұмыстардың 2018 жылдың ішінде жасалғаны, бұл өнершілердің біздің қоғамымыздың ажырамас бөлігі, оның концентрациясы, тіпті дөрекі болса да айнасы болып санауға болады. Бұл үкіметтің жаман әзілдеріне реакция өте симметриялық болуы мүмкін дегенді білдіреді. Өнершілер де әзіл айта алады.

2019 жылы алматылық суретшілердің және жерлестері М. Смағамбетовтың эстафетасын астаналық суретшілер Әйгерім Мажітхан («Трансібірлік экспресс» және «Қаралы сұлулар», 2019) Қазақстандағы әйелдер жағдайы мен жастар мәселесіне арнаған инсталляциясымен, Аружан Жұмабек («Фрагменттер», 2019) Адам құқықтары декларациясының баптарын тікелей сипаттайтын плакаттар сериясымен және суретші Сауле Малиева өзінің «Аксиома» деп аталатын кенепте адамға қатысты бюрократиялық, жансыз қарым-қатынасты бейнелеген жұмыстарымен қабылдап отыр».