Мәдениеттанушы әрі жазушы Зира Наурызбай өзінің жаңа эссесінде Маңғыстауда орын тепкен болмысы бөлек қорым, ар үшін арпалыс және қазақтың көне замандардағы анттасу ғұрпы хақында, анттың қасиеті, сол қасиет, сөзге деген құрмет Ресей империясы келген соң қалай өзгеріске ұшырағаны туралы ой тербейді.
Маңғыстау жақта бір шағын қорым бар. Сол маңдағы бейіттерден бұл бейіттің бәлендей айырмашылығы жоқ: бақалшықтан қаланған, араб жазуы бар көне құлпытастар және жауын жеп, жел мүжіп, жай тас сынды болып қалған олардан да көне құлпытастар. Бір қызығы — ол қорымның жартылай бос. Сосын бұнда Құран оқуға тыйым салынған. Қорым ішінде әулие адамның бейіті екенін айғақтайтын шаншылған бақаны яки найзасы бар бірде-бір зират жоқ. Бұл түбекте қорымды әулие дейді, өйткені адамдар қайтыс болған адамдарды әулие жерленген жерді айналдыра жерлеп, қорымға айналдырады.
Бірақ бұл қорымды ешкім әулие демейді. Сөйтсе бұнда серт бұзғандар, жалған куәлік еткендер мен анттасуға қорыққандарды жерлеген екен. 2023 жылы маусым айында С. Қондыбай атындағы мемориалдық мұражайы (Шетпе) Abak2023 визуалды антропологиясы аясында жазғы мектеп экспедициясын ұйымдастырды, сол кезде бізді осында әкелген профессор Жанбибі Дүйсенбаева бір құлпытастағы есімді дауыстап оқыды. Ол өз заманында атақты батыр болған екен, құлпытасына қарудың бейнесі қашалыпты. Демек оны қастерлеп жерлеген, бірақ өзгеше қорымға қойған. Бұл зираттың қоршалғанына көп болмапты және келбеті келіскен зират екен. Әлемде дәл осындай қорым жалғыз ғана шығар. Меніңше, қазіргі «элитаның» көпшілігі осында жерленуге лайық сияқты. Пантеонның бір түрі.
Әулиелі жер ант бұзушылар қорымынан ұзақ емес, бұл қорым да әулиенің зиратымен байланысты. Мұнда тағы жер асты мешіті, және басқа бір қорым, заманауи мешіт пен зиярат етіп келгендер түнейтін түнеухана бар. Аңызға сенсек, жер асты мешітінің залында Қараман әулие қабірі бар екен. Бірақ жер бетінде өзге зираттар арасында да әулиенің көне бейіті бар, онда ірі тастарды тау қылып үйіп, дәл ортасына тігінен бақан шаншыған. Бұнда зиярат етіп келгендер бақанға орамал, мата байлап кетеді. Жер асты мешіті — Маңғыстаудағы мен көрген санаулы мешіттердің ішіндегі ең үлкені. Жер асты өткелдерінің бірінде жартылай толған соқпақ көзге ілінді. Ол бұрынырақта жерасты Есен ата мешітіне апаратын жол болыпты-мыс.
Жақында мешітке өзінің көне кейпін ескерместен қайта өңдеу жұмыстарын жүргізген. Бір жағынан, мешіттің көнеден келе жатқан кескін-кейпі зерттеушілер мен туристер үшін болмаса, зиярат етіп келушілер үшін бәлендей маңызды емес. Бұндағы үлкен түнеуханаға қарап, ел арасында қасиетті жердің әлі күнге қадірі зор екенін бағамдауға болады.
Бұл қорымға оғыз-қыпшақ кезеңінен, яғни VIII ғасырдан бастап ХХ ғасырға дейінгі уақыт аралығында мәйіт қойған. Қанша менмін деген ұлы империяларға куә болып, қанша тағдыр, қанша дауыл мен қақтығысты бастан кешкенін ойлаудың өзі сұмдық. Адайлар мен түркімендер үшін бұл жер қасиетті болған, солай боп қала берері де сөзсіз, бұнда қантөгіс жасауға болмайды. Көне дәуірлерде бұнда адам баласы әділдік іздеп, түрлі дау-шарды қантөгіссіз, қара қылды қақ жарған туралықпен шешетін шешім іздеп келген. Бұл жөн-жоралғыны анттасу деп атаған. Бірақ ол анттасу мен қазіргі біздің түсініктегі анттасудың арасы жер мен көктей.
Бұл рәсім ортағасырлық Еуропадағы шіркеу сотына көбірек ұқсайды. Оны, әлгі айтқандай, маһшар соты деуге келмес, кәдімгі бұ дүниелік жоралғы. Онда лаулаған от, қызған темір, ыстық су, суық су арқылы адам күнәсін айғақтайды. Қарапайым сотта шешімін таппаған мәселе анандай сотта анықталады. «Шіркеу сотында» қолданылатын тәсілдің бірі – айыптаушы мен айыпталушы арасында жекпе-жек болады. Онда «Қасиетті күштер» кім ақ, соған жақ боп, соның күшін басым қылады деп санаған. Дуэльге әйел адамның орнына рыцарь шығуға рұқсат етілетін. Келе-келе шіркеу сотының орнын алқабилер соты басты, бірақ дін мәселесіне келгенде, шіркеу соты ұзақ уақыт бойы өз күшінде болды. Мұндай соттар инквизиция арқылы бізге өте таныс, олар көбіне Құдайға шәк келтіргендер мен мыстандарды қудалаған. Қазіргі инаугурация немесе басқа жағдайлардағы Конституция, Інжіл мен Құран ұстап ант беру салты — талай уақыт бойы іріктеліп, сонау замандардан мұра боп жеткен, адамдардың намыс пен сөзге сенуінен пайда болған салт.
Маңғыстау өңіріндегі қазақтар мен түрікпендер Қараман әулиені қасиетті санап, кім жалған ант-су ішсе, соны жазалайтынына сенген. Көненің көзіндей болған белгілі жазушы Әбіш Кекілбаев сондай бір болған жайтты айтқан екен. Ол жайлы біз саналы ғұмырын Маңғыстауды зерттеуге арнаған, жазушыдан алған сұхбаттарын бірнеше кітап қылып шығарған Жанбибі Дүйсенбаеваның аузынан естідік. Бірде адай руы мен түрікпендер арасында бәйгенің алдын бермейтін желден жаралған жүйрік тұлпарға қатысты дау болыпты. Ол тұлпар адайдың ішіндегі Жанайдан тарайтын Қожаназар деген байға тиесілі екен, оның үйір-үйір жылқысының саны жиырма мыңның үстінде болған деседі. Түрікпендер теңіз тұлпарынан туған бұл жылқысын қазақтар құлын күнінде ауыстырып алған деп санапты. Бұл дау XVIII ғасырда Бекет әулиенің тұсында болыпты. Содан адайлар мен түрікпендер қасиетті Қараман ата басына барып анттасуды ұйғарыпты. Жазылмаған заң бойынша, анттасу үшін бір баланы кепілге алады не құрбандыққа шалады, оны «антқа ұстайтын бала» дейді. Ол 5, 7, 9 жастағы (тақ сан), текті жерден шыққан, бір кіндіктен тараған жалғыз ұл бала болуы шарт. Былайша айтқанда, егер ол бала өліп кетсе, оның құнын даулап, кек қайтаратын туған бауыры жоқ болуы шарт.
Түрікпен жақтан олардың ең бір беделді пірі, адай жақтан Бекет әулие шығады. Түрікпендер «Қазақтар Қожаназардың кіші әйелі Ақшолпаннан туған 9 жасар Қошанды антқа ұстасын» деген талап қойды. Баласының басын бәйгеге тікпеймін деп, бас тартса, онда бұл қарсы жақтың жаласын мойынға алу, өзіңнің де, күллі адайдың да абыройын айрандай төгу деген сөз. Бекет ата Қожаназардан Қошанын сұрап келгенде, Қожаназар: «Балама келетін пәле маған келсін», — деп, үш киіз үйін әуелі үш мәрте айналып, айналмақ ырымын жасапты. Оны естіген Ақшолпан: «Көздерің менің жалғызыма түскені қалай? Басқа әйелдерінен туған ұлдарын неге алмайсыңдар? Менің Қошанымды құйрық-жалсыз жалғыз дегендерің бе, тоқалдан туды дегендерің бе?!» — деп зарлана аңырайды. Баласы үшін әкесінің қабырғасы қайысып, осы салтты атқарып жүрген Бекетке баласын аман алып қал деп жалынады.
Бірақ әулие Бекет ләм деп жақ ашпады. Қошанды бастан-аяқ қара киіндіріп, сүлік қара атқа мінгізіп, ердің алдыңғы жағына біз қадайды. Киелі жерде мың кісінің алдында тұрып, Бекет: «Біздің антымыз: түрікпендер жала жапса, қара тұлпар құласын, адайлар кінәлі болса, Қошанға тисін. Уа, Жаратушы, біздің дауымызға төрелік ете гөр», — дейді. Сөзін аяқтамай жатып, найзағай түсіп, қара ат теңселіп барып, мерт болады. Бекет сау қалған баланы қағып алып, ер-тоқымның алдыңғы қасына қадаған бізге қараса, біздің сабы үгіліп кетіпті. Түрікпендер Бекет қара қылды қақ жармады деп, билігіне разы болмады. Олар бұл рәсімді Хорезмде, Кубравия сопылық тариқатының негізін қалаушы шейх Кубрамен байланысты киелі Шиқабір жерінде тағы қайтайық деді. Бекет ата: «Жарайды, ертең таң намазында сонда кездесейік» деп келіседі. Екі иығын қомдай көтеріп, аққуға айналып, Қошанды арқасына мінгізіп алды. Мұны көріп шошып кеткен түрікпендер: «Біз саған ілесе алмаймыз, сөзімізді кері қайтарып алдық» деп, мәмлеге келіпті.
Солай ол дауға нүкте қойылады. Қошан тірі қалады, бірақ одан тараған ұрпақтар аз. Қожаназардың тікелей жетінші ұрпағы боп келетін Әбіш Кекілбаев Жанбибі апайға бұндай салт жайлы қысқашалап, ең бір күрделі тұсы жайлы айтып кеткен екен. Анттасар алдында аумағы алты қанат киіз үйдей боларлық шеңбер сызады, бұл дегеніңіз 17-18 ш.м. Антқа ұстаған бала: «Мен ақпын! Өтірік айтсам, ұрпағым көктей солсын, көгермей қуарсын», – деген антты қайталай жүріп, шеңбер ішіндегі көкті тамырымен жұлып шығады. Жанбибі апай бұл қарғысты антқа ұстаған бала өзіне, өз болашақ ұрпағына қаратып айтады дейді, бұл алапат қарғыс не өзіне тиеді, не өзгеге тиеді, әйтеуір бос кетпейді, өйткені ант – Алланың аманаты. Оның сыртында қазақ көгеріп шыққан көк шөпті бекер жұлып, таптамаған, жаман болады деп тыйған. Сондықтан ондай дауда ұтып кеткеннің өзінде, антқа ұстаған баланың ұрпағы көгеріп, көктеп кете алмайды екен. Қазақ бекерден бекер «үрім-бұтақ», «өркен» деп, ұрпағын өсімдікпен байланыстырмаған. Тоғыз жасар жас өскін өзінің басын бәйгеге байлап, қалың топ алдына алып келгенде қандай күй кешті? Қарт жазушы осы оқиғаны баяндап отырғанда, көз жасын тия алмапты.
Ж. Дүйсенбаева мына жайтқа баса назар аударады: қара істің ақ-қарасын анықтап жатқандықтан, ант «қара» жерде – Маңғыстаудағы Қараман ата басында айтылады, ал ежелгі Үргеніштегі Шиқабір киелі Қара қапының қасында орналасқан. Немесе керісінше, бұл киелі мекендерде осындай даулар қаралатын болғандықтан, «қара» деген анықтауыш қосылып айтылуы мүмкін. Қазақ халқы «Қараман ата — ақ-қараны ажырататын әулие» деп бекерден-бекер айтпаған. Сол үшін де тағдыры қарауылға ілінген жан бастан-аяқ қап-қара боп киінген (ал былайғы өмірде қазақ қара киім кигенді құп көрмейді). Бұның мәні қара киім киген адам «жалған сөйлесем, басыма қара бұлт үйірілсін» деп тұрғандай.
Зерттеушілер Қараман әулиені ежелгі парсылық келісім, ант және күн құдайы Митрамен салыстырады («360 святынь Мангыстау». Алматы, 2018 ж.). «Вечное небо казахов» деген кітабымның бірінші тарауында мен арийлік Митра культінің қазақтың ант сақтаушы, келісім куәгері және ең көне әрі мәңгілік бейнесіндей Тас культімен қалай байланысатыны жайлы айтқанмын. Тіпті мұндаға дейін, XX ғасырдың басында қазақтар қабір басына жиналып, сол жерден тас алып, ант беріп, кейін әркім қолындағы тасын төбесіне қоятын. Бұл дәстүрдің негізінде «антымды бұзсам, мені киелі тас бассын, тасқа айналайын» деген ниет жатыр. Бұндай антты үлкен тас не жартас түбінде тұрып айтса да болады. Одақтасқан кезде әр ру-тайпалар жартасқа өз таңбасын қашап салған. Билер сотында билер жерде жатқан кез келген тасты қолына алып, ақ сөйлеп, әділ болуға уәде берген.
Дау-шар барысында анттасудың өзге де түрлері болған. Мәселен елге елеулі, қадір-құрметі жоғары бір адам шығып, айыпталып жатқан адамның өмірі үшін ант беріп, кепіл болған жайттар бар. Бұл кезде адам қайтқанда істелетін жөн-жоралғы жасалатын болғандықтан, оны «жан беру» деп атаған. Бұл жайында AbaiTV арнасында көрсетілген өзімнің «Ұмай» авторлық бағдарламамда «Айналайын және айналмақ рәсімі» деген арнайы тақырыпта айтқанмын.
«Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атаулардың дәстүрлі жүйесі» атты энциклопедияда жорық алдында ант беру рәсімінің қалай өзгергені жайлы жазылған: 1. жауынгерлер бір кесеге қандарын құйып, бәрі соны ішкен. 2. қара қойды құрбандыққа шалып, қанына найза мен жебелерінің ұшын малып, содан кейін ол қанды маңдайларына жағып, қара қойдың қанымен ант ішкен. Жазушы Таласбек Әсемқұлов «Тұмар падиша» атты киносценарийінде мынандай бір көне рәсімді жазады: шайқас алдында боз биені ақсарбасқа шалып, қанын алтын шараға құйып, ақ туды қанға малады (қазақша «ту қандау» деп атаған), қып-қызыл қанға боялған ту «күш алады» деген сенім болған. Содан кейін хан немесе әскербасы құрбандық қаны құйылған алтын шараны қос қолдап ұстап тұрады, батырлар кезек-кезек келіп, саусағын қанға малып, ханның қолының сыртынан ұстап, әлгі шарадан қан ұрттайды. Бұл жораны «атау кере» (адамның жаны үзіліп бара жатқанда ішетін соңғы дәмі) дейді.
Кейінірек, ислам дінінің белең алуымен бұл жоралғы өзгерді: бір ыдысқа су құйып, аят-дұға оқылады, оны «ант су» дейді, содан кейін соны ішеді. Мұсылманша үйлену тойында «неке су» ішу дәстүрі осыдан шығады. Қазақ тілінде ант сөзі айтылғанда, «ант ішеді, ант-су ішеді» деген тіркес әлі күнге дейін солай қолданылады.
Түркілер анттың күші арғы өмірде де жойылмайды деп есептеген. Өлім де антты жоқ қыла алмайды. Ант ішіп, бұ дүниеде де, о дүниеде де ақыреттік дос, бауыр болған адамдарды «анда» деп атаған. Батырлар жырында көбіне жауласып, жекпе-жекке шығып шайқасқан батырлардың кейіннен анттасып, анда бауырға айналғаны жайлы баяндалады. Серікбол Қондыбай «Арғықазақ мифологиясының» төртінші томында «ант» ұғымы мен оның көне мифолингвистикалық тамырына қатысты тұтас бір бөлім арнаған.
Ортағасырлық Еуропадағыдай дау шешу кезіндегі сөз жарыс қазақ даласында бертінге дейін, тіпті XIX ғасырда да жүріп жатты. Бірақ осы кезеңде бір ауыз сөзге тоқтаудың, анттың қадірі қаша бастады. Орыс соттары мен заңдарының ықпалымен ел арасында дау-дамай, парақорлық, жалған куәлік беру сынды шаралар етек жая бастады. Сөйте тұра XX ғасыр басында орыс шаруалары мен көпестері орыс соттарына емес, қара қылды қақ жарған әділ әрі істі созбақтамай, тез шешетін билерге жүгінуді құп көрген екен.
Ал Маңғыстауда Қараман ата кімнің ақ, кімнің қара екенін, кімнің адал, кімнің айыпкер екенін көрсететіні жайлы әфсана мұндаға дейін жеткен. 1980 жж. басында бұнда бір қызық жайт орын алыпты, ол әңгіме осындағылардың бәріне аян. Бір келіншектің әдемі жапон орамалы болыпты. Бір күні сол ұшты-күйлі жоқ, ал көрші келіншекте тура сондай орамал пайда болыпты. Әлбетте, әлгі әйел бәле осыдан келді деп көршісінен көреді, ол болса шыр-пыр болып, мойындамайды. Ақыры олар дауға нүкте қою үшін Қараман атаның басына келіп анттасады. Үйіне келсе, әлгі жоқ қуған әйелдің сиыры өліп қапты, ал оның ішін жарып қараса, орамалы шығыпты, сөйтсе сиыр ол орамалды шайнап, жұтып қойған екен. Бір орамалға бола дауласып, бет жыртысып, әулиелі жерді мазалап, артынан сиырға «харакири» жасағаны туралы бұл жайт әуелі күлкі шақырғаны рас. Бірақ КСРО соңғы демін алып жатқан ақырғы жылдары ондай орамал кез келгеннің қолына түсе бермейтін, бағалы бұйымға айналған-ды. Одан да маңыздысы — бұнда намыс мәселесі жатыр еді.
Қазіргі қазақтар да арын жанынан артық құрмет тұтса, онда еліміздің жағдайы қазіргіден жақсырақ болар ма еді? Бірақ ондай жағдайда Қараман атаға жақын орналасқан қорымның аумағын әжептәуір кеңейтуге тура келер еді.
