Екінші дүниежүзілік соғыс пен Украинада жүріп жатқан қазіргі соғыс, 1920-1930 жж сталиндік репрессия мен 2022-жылғы қаңтардағы қырғын – бұлардың арасында қандай байланыс бар? Мәдениеттанушы Зира Наурызбаева өзінің сиясы кеппеген эссесінде бұрынғы және бүгінгі ұжымдық жан жарасының бүгінгі қазақстандықтар өмір-сценарийінде қалай әсер ететіні жайлы сөз қозғайды әрі санамыздағы бұл дерттен айығудың жолдарын қарастырады.
2022-нің алғашқы тоқсаны өте терең күйзеліске тап қылды. Өз елімізде болған жағдай, сосын Украинадағы соғыс, беймезгіл өлім-жітім, азаматтық соғыс қорқынышы, жанды кеулеген үрей, ресми БАҚ арқылы толассыз сапырылып жатқан сан өтірікке деген ашу, экономикалық дағдарыс туралы, тіпті аштық жайлы қорқыныш қазақстандықтардың бойында да өз ізін қалдырып үлгерді. Сіз әлгі қаңтар күндері азық-түлік таусылып қалады деп ойладыңыз ғой? «Өзімді қорғау үшін үйде қару ұстамағаным-ай» деп өкіндіңіз бе? Егер «жоқ» десеңіз, бұл текстің сізге түк қатысы жоқ. Егер сол күндердер туралы түнгі толғаныстарымның арасындағы «скандинавия жүрісіне арналған таяққа ас үй пышағын скочтап алу тиімді ме?» немесе «бір қап ұнды қайдан табамын?» деген ойларым сізге оғаш көрінсе, жан дүниеңіз дәл менікі сияқты төңкеріліп түспегеніне қуаныңыз. Мүмкін бұл мәселе адам жасына, отбасы жағдайына байланысты да әртүрлі әсер ететін шығар. Аналық инстинк пен 1980-жылдардың соңы мен 1990-жылдардың басындағы ішегің шұрылдап жүретін ашқұрсақ күндерді де мидан сызып тастай салу мүмкін емес.
Бірақ менің бойымда тамырын терең жайған бұл үрей — жеке өз басымнан өткен жайт емес және нақ осы жылдың оқиғасына қатысы жоқ екенін жете білем. 2022 жыл – ХХ ғасырда біздің ата-бабамыз шеккен жан жарасын қайта тырнап, жараның бетін ашты. Тектану (психосоциогенетика) — атадан балаға берілетін адам жадындағы стресс, қайғылы (немесе жақсы әсер) сценарийге қатысты ілімді осылай атайды, бұл ілім тек арқылы берілген сценарийді бейтараптандырады, емдейді. Бұл тақырыпқа қатысты Анн Анселин-Шутценбергердің «Ата-баба синдромы: трансгенерациялық байланыс, отбасы құпиясы, маңызды жылдар синдромы, травманың ұрпаққа берілуі және геносоциограмманы тәжірибе жүзінде қолдану» атты танымал кітабы бар. Қолданыста (ауд. орысша атаумен) «родология» деп жүрген ілім қазақша тектану болады, Қазақстан кәсіби тектанушылар Лигасы аясында бұл іліммен Әлия Сағымбаева мен оның шәкірттері айналысып жүр.
Ұрпақтан ұрпаққа ауысатын травма жайлы тек олар ғана көтеріп жүрген жоқ. Қазіргі заманғы батыс ғалымдарының еңбектерін оқып отырып: «бұл мәтін тарихқа қатысты ма, психологияға қатысты ма?» деп тосылып қаласың. Холокостқа қатысты тарихи әдістемелерде мынандай тақырыптар талқыланады: тарихты қайтадан бастан өткеру, травмаға шырмалған адам; жан жарасын көтере алмау, ол жайлы ойлануға да батпау; травманың оралуы; меланхолия. Тарихшылар травманы сезінуі керек, сондай-ақ оны еңсеруді, оны шығаруды, емдеуді де білуі керек дейді. Адам тарихи жарақатынан арылған кезде барып, тарихшының сұлбасы көрінеді. Әрбір маңызды тақырып: өткен шақ пен осы шақ шекарасы бекерден-бекер айтылмаған, біз қайғылы оқиғалар шынымен аяқталғанына, бізден аулақ кеткеніне өзіміз сенуіміз керек, тек содан кейін барып онымен жұмыс жасай аламыз. Өткеннің өтіп кеткен шақ екенін айқындап, шекарасын сызып беретін, бұл травманы қабылдап, тарихи әделетсіздік екенін мойындап, ары қарай аяқтан нық тұрып жүріп кетуге көмектесетін біреу керек. Тарихи көріністің жоғалуына әсер ететін, санадан өшпей қоятын анахронизмді емдеуге болатыны турасында пікірлер айтылып жатыр.
Бұл бағыт ілгеріде таза гуманитарлық бағыт деп саналған, бірақ қазіргі заманғы биологиялық зерттеулер ақпараттардың еш мутацияланбаған күйі ДНҚ арқылы бірнеше ұрпаққа берілетінін және оларға әсер ететінін анықтаған. Мәселен мына мақалаға зер салыңыз. Бір жағынан биология гуманитария бағытында баяғыда дәлелденген нәрсені тағы айғақтай түскен. Сондай-ақ тектанушылар негатив сценарийлерді де өзгертуге болатынын айтады (бұл тәсілдің әсері мықты екеніне өзім көз жеткіздім), сонда түпсанамен жұмыс істеу генетикаға әсер ете ме? Биологтардың көзқарасы тұрғысынан қарау қызық, егер адам ата-бабасы шеккен травманы емдеп алса, онда оның ұрпағына алғашқы негатив травма қаншалықты әсер етеді? Расымен, өткен буын тартқан жан азабы емделіп жатса, онда өз басыңнан кешкен травманы да емдеуге болады ғой? Қазіргі психология жан жарасынан арылудың бірнеше тәсілін тапқан, бірақ мені, мәдениеттанушы ретінде, дәстүрлі емдеу тәсілдері қызықтырады. Біздің ата-бабамыз тарихи жадыны емдей алды ма? Егер солай болса, оны қалай емдеді?
Дәстүрлі емдеу құралы ретінде бірінші кезекте жоқтауды айтар едім. Жоқтау дегеніміз – көпшіліктің қолдауымен бәрінің алдында қабырғасын қайыстырған зарды, запыранды шығару, айту. Қайтқан адамның жақындары (анасы, жары, қарындасы, әпкесі) өз жандарынан өлең шығарып, оны бір мақамға салып айтады. Үздік жоқтаулар халық ауыз әдебиетінің жауһарлары қатарына кірген. Қаралы жанға шашын жайып, қос бүйірін таянып, бетін тырнағымен осып-осып тұрып жоқтаған, басқа уақытта бұндай қылық құпталмаған. Кісісі қаза болған адам дәл сол күннен бастап тоқтаусыз, бар даусымен, тамағы қарлыққанша жоқтау айтады, күн өткен сайын оның жиілігі азая береді. Соңғы рет жоқтауды сол адамның жылдық асын бергенде айтады.
Жылын берген соң, сол ауылдың құрметті бір азаматы, ел ағасы киіз үйдің ішіне не сыртына тігілген қаралы туды жығып, ағашын отқа жағады (Алтынсарин). Қазалы үйдің бір әйелі қаралықты алуға қарсыласып, ол ер адамның қолына жармасуы мүмкін, бұл әлі қайғыдан арылмағанның көрінісі болып саналады. Мифологиялық тұрғыда желмен желбіреген ту — рухтың иесі, қаралы ту — қайтыс болған адам жанының иесі. Қаралықтың белгісі саналған нысандарды өртеу — қайтқан адамның жанын жіберу (ислам кезеңінде бұлай қабылданбады) және азалы күнді тоқтату. Бұл әрекеттен соң әлгі ер адам киіз үйге кіріп, жоқтап отырған әйелдерге ризашылығын білдіріп, қаралы күндер біткенін жеткізген (күйші әрі жазушы Таласбек Әсемқұлов сценарийін жазған «Құнанбай» фильмінде осы сәт көрініс табады). Осы әркетімен ел ағасы қайғыру шекарасын, өткен мен бүгіннің ара-жігін белгілеп, ол отбасына қайғысыз өмір сүруге формальді түрде рұқсат етіп, болашаққа үміт артуына жол ашқан. Қазір жоқтау бір жағы ислам дінінің ықпалымен, бір жағы заманауи тәрбиенің әсерімен жоғалып бара жатыр, тек кей өңірлерде ғана сақталған. Бірақ қайғы кезеңдерін анықтайтын психология жақынын жоғалтқан қаралы жан үшін жоқтаудың емдік қасиетін ғылыми тұрғыда дәлелдесе жақсы болар еді. Қайғыны жеңудің өзге де тәсілдері, жолдары бар, оның ішінде көпшілікке ортақ келген қайғыны жеңу жолдары. Әсемқұлов бұрын қазақтарда пір тұтатын абыз ақсақалдар болғанын айтады, олар адамзаттың бүкіл мұң-зарын түгел өз мойындарына алып, елден жырақ кетіп, қобызын сарнатып, күңіреніп, іштегі шерін тарқатқан. Жазушы бұндай дәруіш образдарын «Томирис патшайым», «Құнанбай» фильмдері арқылы көпшілікке жеткізген. Бірақ 1920-30 жж-дағы екі бірдей аштықты, азаматтық соғыс құрбандарын, сталиндік репрессияны бұлай ашық жоқтауға, қайғыны шығаруға мүмкіндік болмады. Кеңестік Қазақстанда бастан кешкен бұл алапат қайғыны ұғынып үлгерген жоқпыз. Бұл шерді не жылап шығармадық, не айтып шығармадық, не дәстүрлі жолмен, не жаңа тәсілдермен сыртқа ақтармадық. Идеология социализм жетістіктерін паш етіп, бақытты боп жүруді міндеттеді. Кеңестік билік өте ауқымды катастрофа жасады әрі ол жайлы еске алуға, травмамен жұмыс істеуге мүмкіндік бермей, қазақтарды, өзге де КСРО елдерін тығырыққа тіреп қойды. Демек ұжымдық сана қайғылы күндердің аяқталғанына, ары қарай эмоцияның бар спектрін паш етіп өмір сүруге болатынына сенбеді.
Іште сүр боп сақталған бұл қайғының бір бөлігі Екінші дүниежүзілік соғыс құрбандарын, қорқынышын жоқтауда шеті сетінесе, қалған бөлігін шығаруда мүмкін болған тәсілдің бәрі қолданылды. Таласбек Әсемқұлов 1 мамыр 2014 жылы жарық көрген «Ар мен ождан өрті» атты өзінің соңғы мақаласында 1960 жылдары ауыл қазақтарының ықыласы үнді фильміне ерекше ауғанын, бар ауыл жылап отырып көретінін, бір әже бұл феноменді: «Қазақ осы соңғы жылдары басынан не өткермеді?! Қайғы қайғыны таниды. Осында отырғанның көбі шерменде, тесік өкпе ғой» деп сипаттағаны туралы жазған.
Қазақ жастарының интеллектуалдарымен жолыққанда, үнемі қандай ұлттық символ арқылы қайғымызды білдіріп, қаралы күнді өткере аламыз деген тақырыпты жиі талқылаймыз. Жеті шелпек пен жоқтаудан өзге не бар? Баршаға ортақ, кең таралған қандай тәсіл бар? Жоқтауды қазір әр әйел айта бермейді, жанған шырақ христиандардан келген, бірақ қазақта да «шырағың сөнбесін» деген ұғым бар. Ақпандағы қаралы митингте суретші Денис Стадничук қайтыс болғандар санына сәйкес алманы ақ қазғаз бетіне қойып, перформанс жасады. Оған рахмет, бірақ алма бәрібір де әйел адамның символы.
Тектану көрсеткендей, соңғы жүзжылда шеккен тарихи қасірет осы заманда өмір сүріп жатқан қазақстандықтардың өмір сценарийіне әсер етіп отыр. Олар жайлы белгілі бір деңгейде ғылыми әдебиетте не көркем өнерде айтылады, бірақ жалпыхалықтық күй ретінде танылмай келеді, ұжым бейсаналы түрде қабылдамайды. Дерт жазылмаған күйі қалып, бойдағы ессіз қорқынышты, қарсылықты оятуда. Бұл – бұл тақырыпты 70 жыл бойы қозғауға тиым салғаннан ғана емес. Биліктің кесірінен топ-топ боп құрбан болғандарды да дәстүрлі дүниетанымда қайғырып, жоқтау матрицасының болмауынан. Ілуде бір рет болсын, бүкілхалықтық трагедия дәстүрлі жолмен «емделді»: бұл адай тайпасының беткеұстарларына қарсы репрессия жүргізіліп, бас көтергендерді күшпен басып жаншу және Маңғыстаудан айдайлар көшінің тоқтауы еді. Бұл оқиға жайлы дәстүрлі әдебиетте түрлі аңыздар мен батырлық шығармалар туындаған. Ішкі жау — кеңес өкіметі — жеңді, бірақ адайлар өзінен күштіге қарсы айбат таныта білді. Шекара бөлімшелеріндегі чекистердің пулеметынан жауған оқтың кесірінен ауылда кісі шығыны көп болса да, қауымның көшуіне мүмкіндік беріп, XX ғасырдың ортасында адайлардың туған жері – түбекке қайта оралуына септескені үшін ауыз әдебиетінде сарбаздардың ерлігі ерекше жырланады.
Жеңілу — біздің бабаларымыздың терең тарихында таңсық болмаған. Бұл оқиғаның «емделген» тұсы мен матрицасы мұнда: жеңіліс азабы, әскердің батырлығы, ұрыс алаңында батыр даңқын былғамай ерлікпен шаһид болуы, әйелдерінің тектілігі мен еріне адалдығы, ұрпағын сақтап, өрбіте алуы, Отанға деген сағыныш. «Орнында бар оңалар» деп, соңында туған жерге қайта келіп, табан тіреуі. Адайлар осы кілт арқылы өзінің травмасын емдеп алды және Жаңаөзен жарасын да жазып алды. Олардың рухын, сағын сындыру мүмкін емес.
Әсемқұловтың автобиографиялық «Талтүс» романында салт-дәстүрдің білгірлерінен – қарттардан ілім үйренетіні туралы эпизод бар. Қарттар түні бойы дастархан басында аштықта, азаптау лагерлерінде қайтыс болған дос-жарандарын еске алысып, біраздан соң жастардың қуанышты үнін естуге сыртқа шығады.
«Өзен жағасынан көңілді күлкі, домбыраның үні естіледі.
— Мәжілістері енді қызған сияқты, — деді Сабыт.
— Заман осылардікі, — деді Шерім, — Ештеңенің бағасын білмейді. Ойын-күлкі… Табанының астында Иләпінің жәудіреген көзі жатқанын біле ме екен осылар. Дәл сол жерге Бекей ошақ қазғанын біле ме екен.
Сабыт кеудесін кере дем алды.
— Бұның артық енді, Шерім. Жастардың мына істеп жатқаны зая болса, онда Бекейдің ошақ қазғаны да өтірік болады. Бұлар осы заманда туғанына кінәлі ме. Тәуба десейші.
Шерім дауласқан жоқ, құрметке толы көздерімен жалт етіп Сабытқа бір қараған. Төртеуі, тас қараңғы түнде жан жадыратар жауынның астында, жастықтың мерекесін тамашалап тұра берді.»
