Қыпшақтар көбіне орта ғасырдағы аңызға айналған көшпелі жауынгерлер ретінде танымал. Бірақ қыпшақ тарихы мен мәдениетінде көп айтыла бермейтін, десе де өте қызық әрі таңғаларлық жайттар бар: дала феминизмінің пайда болуы, сондай-ақ көшпелі ата-бабаларымыздың амазонка мен матриархатқа көзқарасы, олар үшін әйел төсінің мағынасы, одан бөлек X-XIII ғасырларда қыпшақтардың номад-өнерінде әйелдер мен қыздар бейнесі.
Adamdar/CA 8-наурыз қарсаңында Зира Наурызбаеваның қыпшақтардың сыртқы және ішкі еркіндігі және олардың әйелдерге көзқарасы туралы эссесін жариялап отыр.
«Қазақ мифологиясындағы әйел архетипі» (күзде таныстыруды жоспарлап отырған кітабым) қолжазбасымен жұмыс істеудемін, тарихшы Светлана Александровна Плетневаның «Половецкие каменные изваяния» (1974) классикалық еңбегін оқып, таңғалмауға тырысып бағудамын. Оған себеп көп — ата-бабасының бейнесін тасқа қашап, оны обаның шығыс тұсына беттеп, орналастырып, соған табынатын Х-ХІІІ ғасыр қыпшақтары қандай еркін болған.
Ондай мүсіндер өте көп болған, олармен ислам күресіп, қиратып, құрылысқа пайдаланған. Дегенмен Украина даласында шамамен 2000 мүсін сақталған. Ал Плетнева мың жарым «балбал» (балбал — ежелгі түркі дәуірінде қаза тапқан жауынгер ескерткішінің алдына өлтірген жау санына сәйкес қойылатын орнатылатын тас бағаналар) деп қате аталып кеткен тас мүсінді тексеріп, зерттеген. Орыстың «баба» сөзі дұрысырақ. Екпінді соңғы буынға түсіретін болсақ, орыстың «баба» сөзі дұрысырақ, себебі түркілерде «бабá» сөзі «арғы ата, әке» деген мағынаны білдіреді. Ежелгі түркілер бұл ескерткіштерді «бәдіз» (қазіргі қазақ тілінде «тастан қашалған мүсін») деп атады. Сондай-ақ қазақта мұны «сынтас» деп атайды.
Қыпшақтардың бәдізінің жартысында дерлік әйел бейнеленген. Әйелдердің жалаңаш кеудес бейнеленген, дәлірек айтқанда, кафтанның мойыны кеуде тұсын жаппайды: әйелдер киіп тұрған жұқа жейде оны көруге мүмкіндік береді. Себебі қыпшақтар үшін төс — өмір мен күштің символы.
«Әсіресе әйел мен бала ескерткішінде жарылқаушы, күш беруші идея айқын көрінеді. Әйел жалаңаш кеуделі, шалбарсыз (жыныстық сипаттамасы айқын) бейнеленген. Оның кеудесіне руды жалғастырушы нәресте жабысып тұр. Қыпшақ қоғамындағы патриархал жүйеден күтетініміздей, ол нәрестенің жынысы ұл емес, қыз. Мүсіннен әйелдің тікелей ұрпақ жалғастыратын қызға өмір мен күш беріп тұрғанын көреміз. Сондықтан да анасы секілді нәрестенің де жыныс ерекшеліктері айқын көрсетілген. Бұл ескерткіш қыпшақтар, дәлірек айтқанда, құрамындағы рулар руды матриархатқа сәйкес ана жағынан есептеуді ұстанғанын дәлелдейді» (Плетнева: 74). Мыңдаған жыл бұрын ата-бабамыз бұл суреттерді мүлде тұрпайы санамаған. Керісінше дүниеден өткен анасының бейнесін қашап, оны ғибадатһанасына орналастырып, құрбандық шалған. Ең қызығы, ХІХ ғасырға дейін украин және орыс ауылдарында да бұл мүсін табынатын дүние болған. Оларды жуып, ақтап, құрбандық шалып, есесіне қорған мен береке күткен.
Бірақ әйелдерді басқаша да бейнелеген. Николаев қаласының тарихи-өлкетану музейінде қыпшақтардың тастан жасалған жауынгер әйел ескерткіші сақталған. «Ол өте үлкен, қыпшақтардың әдеттегі ер мен әйел мүсіндерінен шамамен 1,5-2 есе үлкен, ал биіктігі 2,8 метрден асады (қалпақтың биік төбесі сынып қалғанына қарамастан). Әскери жабдықталған батыр-әйел бейнеленген: қылышы, қорамсағы, қанжары бар. Әдеттегі әйелдер ескерткішіндегі албыр-жалбыр төстен гөрі оның төсі жинақырақ және ерлердің әскери киіміне тән арнайы дөңгелек айылбаспен жабылған. Шекпенінің жеңінде бұл амазонканың қыпшақ қоғамындағы жоғары беделі барын білдіретін жапсырма, жолақтар бейнеленген». Қыпшақтар аса дәріптеген бұл жауынгер әйелдің кім екенін, қандай ерлік жасағанын ешкім білмейді.
Қыпшақтардың ХІ-ХІІІ ғасырларда кей ер адамдарды әйел төсімен бейнелегені қызық. С. А. Плетнева мұны былай түсіндіреді: «Сол кезеңнің мүсіншілері бейнедегі ер адамның қорған ғана емес, сондай-ақ күш пен байлық сыйлаушы екенін көрсеткісі келіп, оған тән емес дене мүшесін, әйел төсін қосатын болған. Олардың әйел төсі мен толық ер адам төсінің айырмашылығын айқын көрсете білгенін айтпасқа болмас… Әйел мен ер адамның кескіні бірге бейнеленген ескерткіштердің ерекше екені соншалық, зерттеушілер жиі күмәнданады. Бірі мұны әйел ескерткіші деп санап, ер адам сұлбасының ерекшелігін байқамағандай кейіп танытуға тырысса, бірі керісінше шебер сәл қателесіп кеткен ғой, ол шын мәнінде толық ер адамды бейнелегісі келді дейді. Бірінші тұжырымның қате екені айқын. Ескерткіште төс қана болмаса, қалған белгілерінің бәрі ер адамға тән. Олардың басында дулыға немесе далбағай, бетінде мұрт пен сәл-пәл сақал, төсінде айылбас пен белбеу, одан төмен салпаң төс бейнеленген. Ең қызығы - жауынгер әйелдің төсі жинақы екені...» (Плетнева, 74: 74).
Суреттің сол жағында — арқасында үш өрімі бар ер, оң жағында — қыпшақ мүсіндеріне тән әйел бас киімін киген әйел.
Тарихшы дүниежүзі халқының этнографиялық материалдарынан пұтқа табынушылардың құдайлары ішінен әйел мен ердің осылай біріккен бейнесін мүлде кездестірмегенін атап өтті. «Дегенмен маған қыпшақтарда бұл нәрсенің бар екені тек гипотетикалық түрде түсіндіре алатын даусыз факт болып көрінеді» (Плетнева, 74: 74).
«Мәңгілік қазақ аспанында» қазақтың құпия іліміндегі Қорқыт бейнесін аша отырып, мына мәселені қарастырдым:
«…Эзотерикалық Қорқыт антропоморфты болмаса да, дәстүр «ер Қорқыт» деп оның ер адамға тән қасиетін ерекше атап өтеді. Бұл еркектіктің оның ана сүтіне қатысымен қаншалықты байланысты? Бұл жағдайда тәңіршілдік дәстүрі ежелгі гректер андрогиндік құдайлар галереясында көрсеткен идеяны антропоморфтық емес формада білдіреді. Біз ер мен әйел символ деп қабылдайтын құдайлардың өзі тереңінен зерттегенде андрогин болып шығады: „Лабрандта (Кария) үшбұрышты құрайтын алты төсі бар Зевске табынған“... Кипрде сақалды Афродитаға табынған… Көп құдайды Әке, Ана деп атаған...“ (Элиаде, 1998: 402-403). Көптеген мифтегі ерлі-зайыпты құдайлар бірыңғай андрогин болмыстың тұлғалық қырын көрсетеді». Кей австралиялық тайпаларда бала жасөспірім жасқа жеткенде бірнеше күн бойы ересек ер адамдардың бір ыдысқа жиналған қанымен ғана қоректенеді. Бір жағынан, бұл туыстықты дәлелдесе, екінші жағынан, жасөспірімдерге әке архетипінің жақсы қырын көрсету: «Әке жаза алушы, өлтіруші, баланы анасынан тартып алатын ғана емес, сондай-ақ қорек беруші, өзін құрбан етуші. Әке қаны нәрлі нәрсе ретінде ана сүтін алмастыруы керек».
Әрине, орта ғасырдағы қыпшақтар андрогин идеясынан алшақ болды, алайда олар ер адамға әйел төсін салу арқылы әкені қорек беруші, нәрлендіруші етіп бейнелейтін. С.А. Плетнева қыпшақ мүсіндерін отырған және тік тұрған деп екіге бөледі. Отырған мүсіндер тік тұрғаннан кейінірек пайда болды. Бұған қоса тік тұрған ер мүсіндерде әскери қару болады — қылыш, садақ, қорамсақ. Ал «отырған бейнелерде қыпшақ қоғамының ең бейбіт бөлігін көрсеткен. Олардың белуарында тек пышақ пен әмиян тұрған. Мұнда қоғамның әлеуметтік топтарға бөлінгенін аңғаруға болады. Тік тұрған қаруланған жауынгерлер қыпшақтардың әскери аристократиясы... Отырған кейіптегі ескерткіштер руға кіретін ауқатты отбасы басшылары. Олардың әскери ретінде қыпшақтардың барлық ірі жорығына қатысқаны шүбәсіз, бірақ олардың негізгі қызметі шаруашылық болды» (Плетнева, 74: 75). Дәстүрлі түсінікте бай жай ғана бай емес, ол өз руының материалдық әл-ауқатына жауап беретін, руластарына жоғарыдан берілген «құтты» (құнарлылық, молшылық, гүлдену, сәттілік, бақыт) үлестіруші, ағайын-туғанға таратушы. «Бай» сөзі әуелі «бірінші, үлкен, ежелгі» дегенді, кейін ғана байлықты білдіреді.
Тарихшы тік тұрған ескерткіштерде әскери элита (және әйелдері), отырған адам ескерткішінде байлар (және әйелдері) бейнеленген деген тұжырымға келеді. Плетнева монографиясындағы суреттерді (суреттердің бәрі анық емес, сондай-ақ тиісті біліктілігім жоқ) талдай келе, отырған ескерткіштерде әйел төсі бейнеленгенін байқауға болады. Бұл символизм қазақ этнографиясы арқылы оңай түсіндіріледі. Мал өсіруші түркілерде әйел сүті, жануар мен жабайы аң сүті қастерленеді. Сүт пен сүт өнімдерінің көп екені молшылық пен гүлденуді білдіреді. Мысалы, бұл молшылықтың нышаны болып жүзден екі жүз литрге дейін көлемдегі, қымыз бен айран даярлайтын, құрт пен сары май жасалатын былғары «саба» есептеледі.
Қазақ фольклорында адамның басына «құт» қонып, байып, бай атанғаны туралы айтылады. Мысалы адайлар аңызы бойынша, Саназар есімді адам түсінде су мен жемісті ағаштарға бай жерде жүргенін көрген. Ағаштың жоғары жағында былғары шелек ілулі тұрған. Шелектің ішінде сүт болған, Саназар оны ішті. Шелектегі сүт қасиетті Қыдыр берген құт еді. Сүтті ішкен Саназар адайлар ішіндегі ең бай адамға айналды. Серікбол Қондыбай байлар туралы осындай аңыздарды зерттей келе, сүт, қатық, қымыз, су нұр беретін қасиетті сусын екенін түсіндіреді. Былғары шелек, саба, тостаған ежелгі құнарлық пен көп балалылықтың құдайымен байланыстырылады. Былғары шелек ілулі тұрған ағаш Құс жолы бейнесімен байланысты. Ал егер этнографиялық кезеңдегі аңыздарда байға байлықты қасиетті Қыдыр (Қызыр деп те аталады) берсе, бұл мұсылман бейнесінің артында болашақ аналардың, Құс жолы мен құнарлықтың, сүт, босанатын әйелдерді жарылқаушы, емізулі бала мен қыздардың әйел-құдайдың ежелгі түркі бейнесі тұр дегенді меңзейді (С. Қондыбай, «Арғықазақ мифологиясы», 1-кітап, 295-296 б.).
Ер қыпшақ ескерткіштеріндегі әйел төсі мен сүт сусыны бар қазақтың сабасы жарылқаушы әйелмен байланысты. Исламға дейінгі уақытта қыпшақтар ғалымдар қазіргі уақытта қайта зерделеп жатқан тақырыпты жақсы түсінді. Ал қазір өз тарихымыздан ұялып, теріс айналуымыз, не болмаса, күресте ғана емес шығармашылықта да еркін әрі батыл болған ата-бабамыздың сол қасиетіне тамсануымыз ғана қалды.
